438. taetrum: taeter, hideous, offensive.
Even Romans can err. Non igitur utilis illa L. Philippi Q. f. sententia, quas civitates L. Sulla pecunia accepta ex senatus 415 consulto liberavisset, ut eae rursus vectigales essent neque iis pecuniam, quam pro libertate dederant, redderemus. Ei senatus est adsensus. Turpe imperio! Piratarum enim melior fides quam senatus. “At aucta vectigalia, utile igitur.” Quousque audebunt dicere quidquam utile quod non honestum? Potest autem ulli 420 imperio, quod gloria debet fultum esse et benevolentia sociorum, utile esse odium et infamia? (III.86–88)
Promises may be broken when inexpedient for those to whom they have been made.
Ac ne ilia quidem promissa servanda sunt quae non sunt iis ipsis utilia quibus ilia promiseris.
The case of Phaethon. Sol Phaethonti filio (ut redeamus ad 425 fabulas) facturum se esse dixit quidquid optasset; optavit ut in currum patris tolleretur; sublatus est. Atque is, antequam constitit, ictu fulminis deflagravit. Quanto melius fuerat in hoc promissum patris non esse servatum!
Theseus and Hippolytus. Quid quod Theseus exegit promissum 430 a Neptuno? Cui cum tres optationes Neptunus dedisset, optavit interitum Hippolyti filii, cum is patri suspectus esset de noverca. Quo optato impetrato, Theseus in maximis fuit luctibus.
Agamemnon and Iphigenia. Quid quod Agamemnon, cum 435 devovisset Dianae quod in suo regno pulcherrimum natum esset illo anno, immolavit Iphigeniam, qua nihil erat eo quidem anno natum pulchrius? Promissum potius non faciendum quam tam taetrum facinus admittendum fuit.
“Phaedra and Hippolytus” Pierre N. Guerin, 1802 Louvre, Paris, France
Réunion des Musées Nationaux/Art Resource, NY.
439. facienda: sc. est; here, should be kept.
440. non numquam: not never = sometimes.
deposita: depositum,something deposited or entrusted.
si…reddere (441): deposuerit and repetat are the vbs. of the protasis of this fut. less vivid condition, and sit, to be taken with both reddere (as its subj.) peccatum (a sin, pred. nom.) and the parallel phrase officium non reddere, is the vb. of the apodosis. The structure is highly rhetorical, with both parts of the sent. characterized by ASYNDETON (deposuerit/repetat and reddere peccatuin/officium non reddere) and CHIASMUS (ABBA word order: [A] sana mente, [B] deposuerit, [B] repetat, [A] insaniens, and [A] reddere, [B] peccatum, [B] officium, [A] non reddere).
444. facias: POTENTIAL SUBJUNCT., essentially the conclusion of an understood condition (“if you should return the deposit, then you would…”).
446. conventis: conventum, agreement.
448. Regulus: after winning a number of victories in the First Punic War, Regulus was finally captured by the Carthaginians in 255 B.C. Although the exact circumstances of his death are somewhat disputed today, the story which Cicero here outlines (and see above, lines 168–73) became a paradigm for Roman courage and morality.
consul: actually proconsul, having served his second consulship during the previous year.
449. iuratus: act. and governing the ut cl., having sworn that.
452. quae: the antecedent is utilitatis speciem, i.e., the apparent advantage, explained by the three inf. phrases following.
453. quam calamitatem: the antecedent is attracted into the rel. cl., = calamitatem (obj. of iudicantem) quam.
454. fortunae bellicae: dat. with (calamitatem) communem.
iudicantem: acc. to agree with the understood subj. of tenere, (for him), judging that…, to retain.
455. gradum: gradus, position, rank.
457. mandata: mandatum, orders (which he had from the Carthaginians).
recusavit: vbs. meaning to refuse and to hinder are often followed by ne + subjunct.; here, he refused to state his opinion (saying that…).
458. esse se senatorem: IND. STATE. depending on the reported speech implicit in recusavit.
459. illud: sc. dixit or fecit.
dixerit quispiam: POTENTIAL SUBJUNCT., someone may say.
461. confectum: conficere, to accomplish, finish, wear out, weaken.
465. exquisita: sought ought, i.e., carefully chosen.
466. vigilando: by staying awake, i.e., by being kept awake; other sources include starvation along with sleep deprivation as the cause of Regulus’ death.
467. causa: here, state or situation.
senex: here used as an adj. with captivus, an aged (former) prisoner of war.
periurus:perjured, lying.
consularis: here a noun, ex-consul, a man of consular rank.
A promise to return something. Ergo et promissa non facienda 440 non numquam; neque semper deposita reddenda. Si gladium quis apud te sana mente deposuerit, repetat insaniens, reddere peccatum sit, officium non reddere. Quid si is qui apud te pecuniam deposuerit bellum inferat patriae, reddasne depositum? Non credo; facias enim contra rem publicam, quae 445 debet esse carissima. Sic multa, quae honesta natura videntur esse, temporibus fiunt non honesta: facere promissa, stare conventis, reddere deposita, commutata utilitate, fiunt non honesta. (III.94–95)
The famous example of Regulus in the First Punic War.
M. Atilius Regulus, cum consul iterum in Africa ex insidiis captus esset, iuratus missus est ad senatum ut, nisi redditi essent 450 Poenis captivi nobiles quidam, rediret ipse Carthaginem. Is cum Romam venisset, utilitatis speciem videbat sed eam, ut res declarat, falsam iudicavit; quae erat talis: manere in patria; esse domui suae cum uxore, cum liberis; quam calamitatem accepisset in bello communem fortunae bellicae iudicantem, tenere 455 consularis dignitatis gradum. Quis haec negat esse utilia? Magnitudo animi et fortitudo negat. Itaque quid fecit? In senatum venit; mandata exposuit; sententiam ne diceret recusavit: quam-diu iure iurando hostium teneretur, non esse se senatorem. Atque illud etiam (“O stultum hominem,” dixerit quispiam, “et 460 repugnantem utilitati suae!”): reddi captivos negavit esse utile; illos enim adulescentes esse et bonos duces, se iam confectum senectute. Cuius cum valuisset auctoritas, captivi retenti sunt; ipse Carthaginem rediit, neque eum caritas patriae retinuit nec suorum. Neque vero tum ignorabat se ad crudelissimum hostem 465 et ad exquisita supplicia proficisci, sed ius iurandum conservandum putabat. Itaque tum cum vigilando necabatur, erat in meliore causa quam si domi senex captivus, periurus consularis re-mansisset. Potest autem, quod inutile rei publicae sit, id cuiquam civi utile esse? (III.99–101, excerpts)
laudandus: sc. est.