Illa vero tres cophinos intime respexit et ait in corde suo, “Deus, qui omnia videt, det mihi gratiam sic eligendi ut de illo 155 pro quo multum laboravi non deficiam.” Quae primum cophihum tetigit et scripturam legit: “Qui me,” etc. Illa cogitabat, “Cophinus exterius est pretiosus, sed quid interius lateat penitus ignoro; ideo eum eligere nolo.” Deinde secundum legit, etc. Quae ait, “Numquam natura dedit quod filia patris mei deberet 160 copulari filio imperatoris. Et ideo,” etc. Tertium cophinum legit, dicens, “Melius est mihi cum filio regis requiescere quam in thesauris patris mei.” Et alta voce clamabat, “Istum cophinum tertium eligo.” Imperator, cum audisset, ait, “O bona puella, satis prudenter elegisti. In isto cophino sunt tres anuli mei pretiosi; 165 unum pro me, unum pro filio, tertium pro te in signum desponsationis.” Statim fecit nuptias celebrare, et tradidit ei filium suum, et sic in pace vitam finierunt.
165. unum…tertium: class. Lat. would have nom. m. adjs., to agree with anulus. desponsationis: desponsatio, betrothal, engagement.
166. fecit: here, he prepared.
nuptias: nuptiae, pl., nuptials, wedding.
168. moralitas: moral interpretation; the stories in the Gesta Romanorum generally conclude with an allegorizing interpretation.
169. in tantum: idiom, to such a degree, to such an extent.
quod…erat destructa (170): in med. Lat. RESULT CLS. are often introduced by quod and have an indic. vb.
170. peccatum: sin.
171. dominum: i.e., the rex in the story.
174. ceteris: i.e., the dominabus et ancillis mentioned above.
175. diabolus: the devil.
178. eum: the diabolus.
180. confessores: confessor, one who confesses Christianity, a Christian.
182. curiam: curia, originally senate house, here = the court.
quod…praesentantur (183): i.e., what they are, what they represent.
183. ei: = puellae = animae.
186. merui: i.e., I incurred, have been guilty of.
quod est dolendum:which (circumstance) is to be lamented.
vae: sc. homini, woe to the man.
187. intellegitur: strictly this should be pl. to agree with sapientes, but even Eng. allows the idiom is understood the wise men.
188. eloquia: eloquium, poetic for eloquentia.
splendunt: splendere,to shine, glitter.
terrenis:earthly things, base things.
190. illi: i.e., the sapientes.
maritantur: maritare,to marry.
192. aliquo: here, anything.
mundano:worldly, of this world.
193. scilicet: adv., namely, of course.
caritas: lit., dearness = love, esteem.
Saint Gregory (Pope Gregory I) Ms. lat. 2287, fol. 1v French, 12th century Bibliotheque Nationale Paris, France
Giraudon/Art Resource, NY.
The moral interpretation of the story.
Moralitas: Carissimi, imperator est Deus, qui diu guerram cum homine habuit in tantum quod tota natura humana erat 170 destructa per peccatum. Modo trewgae nobis datae sunt per dominum, id est, Christum. Filia quae filio imperatoris debet desponsari est anima. Oportet ergo ut navis paretur pro ea cum nuntiis, id est, corpus in quo anima residet cum quinque sensibus et ceteris; nautae sunt ratio, voluntas, etc. Sed oportet permare, 175 id est, per mundum, transire. Cete grande est diabolus, contra quem debemus vigilare. Sed si nos contingit dormire in peccatis, deglutiet corpus et animam. Fac ergo sicut fecit puella; ignem devotionis accende et eum cum instrumentis, id est, bonis operibus percute, donec recedat et potestatem suam contra te 180 amittat. Tunc servi militis, id est, praedicatores et confessores, habent eum percutere, donec puella, id est, anima, ab eorum potestate exeat et ad curiam Dei veniat. Sed est sciendum quod tres cophini ei praesentantur. Per primum cophinum potentes ac divites intelleguntur, qui habent talem superscriptionem: “Qui 185 me,” etc., id est, quando anima a corpore separetur, nihil in me Deus inveniet nisi peccata quae merui, quod est dolendum; vae qui hunc eligit. Per secundum intellegitur mundi sapientes, quorum eloquia splendunt sicut argentum et intus pleni sunt terrenis cum tali superscriptione: “Qui me elegerit,” etc. Natura 190 semper appetit animae contrarium et illi non maritantur Christo. Per tertium cophinum designantur boni christiani, qui sunt plumbei, id est, quod non curant de aliquo mundano; in quibus sunt tres anuli, scilicet, fides, spes, et caritas; qui istos eligit, filium Dei habere potest libentius quam in thesauro mundano 195 permanere. Studeamus.
196. ver: spring.
redit: some license is taken with the accent, which is here shifted to the second syllable to maintain the trochaic rhythm; in general, though not always, med. Lat. followed the same rules for placement of the stress accent as those applied in class. Lat.
199. purpureo: purple, dark red.
200. aves: avis, bird.
edunt: edere,to give forth.
202. revirescit: revirescere, to grow green again.
